In het najaar van 2019 heb ik bij de zenlessen steeds een inleiding gegeven over onderwerpen die mij aan het hart gaan. Het zijn onderwerpen betreffende de zenpraktijk waar ik de afgelopen jaren, onder andere naar aanleiding van de lessen van mijn leraar Nico Tydeman over heb nagedacht. Wanneer je deze blog terugleest gaat het om de volgende onderwerpen: Is zen religieus? (waarover ik in deze blog schrijf); Geloven en vertrouwen; Geen mens is een eiland (en ook weer wel); Vrienden worden met je angst; Dankbaarheid en waardering; Zen belichamen: geen kop zonder kip!; Adem als levensenergie; Schuld en schaamte; Bevrijding; en Niet weten is lichter dan je denkt.
Zen is ten diepste religieus, las ik laatst. En de tekst vervolgde ‘als je het beperkt tot zitten, zelfonderzoek, een zenschool, een vorm, dan heb je het niet begrepen’. Een opmerkelijke uitspraak. Ik moest hier even over nadenken, want wat wordt hier gezegd? In ieder geval dat ik me bij zen niet moet beperken tot de vorm. Iets wat makkelijk kan gebeuren, want zen legt, heel Japans, een accent op vormen. Hoe je zit in zazen, hoe je je handen samenvouwt, hoe je de zendo betreedt, dit gaat in een voorgeschreven vormentaal. Zelf interpreteer ik dit ritueel als een mogelijkheid om heel aandachtig precies dat te doen wat er op dat moment gedaan moet worden. Het zijn hulpmiddelen om heel aanwezig te zijn, hier en nu. Maar als ik deze hulpmiddelen verhef tot een standpunt over zen (zo moet het en niet anders) dan heb ik van zen weinig tot niets begrepen. Op dezelfde manier zijn een zenschool, zelfonderzoek en zazen hulpmiddelen, niet het doel van zen. Hiermee wil ik echter niet gezegd hebben dat deze hulpmiddelen niet zo belangrijk zijn. Integendeel! Zeker in de culturele context van de Nederlandse, westerse, samenleving, waarin veel mensen een nare smaak in de mond krijgen bij de woorden ‘religie’ en ‘religieus’, is het heel belangrijk dat er ook voor hen een mogelijkheid is tot zelfreflectie en meditatie. Een niet per se religieuze vorm die houvast biedt bij het tot rust komen in de hectische wereld waarin we leven. Met andere woorden, het is niet zo belangrijk of we het religieuze aspect van zen al dan niet begrijpen, want dat zegt niet zoveel over wat we aan zen hebben. Of nog aardser en duidelijker gezegd: bij Zentrum Culemborg mag je zazen doen zonder het gevoel dat dit een religieuze bezigheid is.
Maar toch rest de vraag: is zen ten diepste religieus?
Wat ik mis in deze quote zijn de woorden ‘voor mij’. De uitspraak is wat mij betreft te algemeen. Als er was gezegd ‘voor mij is zen ten diepste religieus’, had ik er weinig problemen mee gehad. Ik kan ook goed begrijpen dat je in zen een religieuze ervaring kan hebben. Maar dit is heel particulier en lang niet iedereen maakt dit mee en dat is ook niet nodig om iets aan zen te hebben. Door in zijn algemeenheid te stellen dat zen ten diepste religieus is, zorgt dat onmiddellijk voor veel vragen en problemen. Hoe verhoud ik mij hiertoe? Ben ik dan religieus of juist niet? Hoe zit het met mijn religieuze gevoelens? Wat is religie eigenlijk? En hoort zen daar ook bij?
Neem bijvoorbeeld het woord ‘religie’. Het is dan belangrijk om vast te stellen dat dit wat anders dan ‘godsdienst’. Noch in het boeddhisme, noch in zen is sprake van een dienst ter ere van een godheid. Toch wordt boeddhisme en zen ook wel als religie aangeduid. Waarom? Dat zit in de betekenis van het woord ‘religie’, hoewel deze betekenis ook niet heel eenduidig is. Laten we eens kijken waar we uitkomen als we de verschillende betekenissen van het woord ‘religie’ op een rijtje zetten. Met de betekenis van ‘re’ zijn we snel klaar. Dat betekent in alle gevallen ‘steeds weer op nieuw’, je kunt het gerust een repeterende betekenis noemen. Het probleem zit dus bij ‘ligie’. De laatste inzichten geven aan dat ‘ligie’ is afgeleid van het werkwoord religere. Het is blijkbaar zo dat dit werkwoord niet is overgeleverd, maar het zou ‘verplichten’ hebben betekend. Het Latijnse religio heeft dan de betekenis van het naleven van een religieuze plicht. Maar er zijn ook andere verklaringen in omgang. Er is bijvoorbeeld een verwijzing naar de Romeinse schrijver Cicero die verwijst naar het werkwoord relegere, waarmee hij bedoelt herlezen, overdoen. Steeds weer doen! Maar de betekenis die het meest in omloop is, is de verwijzing naar het Latijnse werkwoord religare, wat opnieuw binden betekent. Hierbij wordt dan vooral de band tussen God en de mens bedoeld. Kort en goed, het is nog niet zo makkelijk om het over het woord religie te hebben en het woord dat daarvan is afgeleid: religieus. Anderzijds, het zijn maar woorden. Woorden die proberen iets te benoemen over wat ons mensen ten diepste beweegt.
Het beeld dat dan ontstaat is een gevoel van verplichting ons te verhouden tot iets wat groter en machtiger is dan wij. Hiervoor moet steeds opnieuw iets gedaan worden met het herlezen van teksten en het uitvoeren van rituele handelingen. Zo verbinden we ons steeds opnieuw met het grote machtige onbekende.
Ook in de zentraditie is er ruimte, zijn er rituelen die vorm geven aan deze drang van mensen om zich te verhouden tot wat groter is dan zij. Maar zeg niet dat zen is ten diepste religieus is. Dan doe je veel mensen die dit anders beleven te kort. Anderzijds, sluit ook de persoonlijke religieuze ervaring niet uit. Zen, zoals ik dit beleef, is heel praktisch en als slagroom op de taart is er ook een kans op een religieuze ervaring.
Denkend aan mijn eigen ervaring, moet ik bekennen dat ik van jongs af aan het gevoel heb dat er iets is dat groter en sterker is dan ‘ik’. Iets waar ik ontzag voor heb. Een ontzagwekkende kracht, waar ik met respect naar kijk. Ik kan me totaal niet druk maken of dit ‘iets’ ook een naam heeft. Ik weet dat veel mensen ontevreden zijn met ‘iets’ en behoefte hebben aan een beeld. Maar ik vind ‘iets’ juist wel fijn. Ik houd juist van het beeldloze en abstracte. Maar misschien lijd ik wel aan een gebrek aan verbeeldingsvermogen. Voor mij is dit ‘iets’ zichtbaar in wat we ‘natuurgeweld’ noemen, bijvoorbeeld de pandemie die nu gaande is. En zo zijn er duizenden verschijnselen. In zen wordt dit ‘de tienduizend dingen’ genoemd. Gelukkig zijn er ook zachtaardige uitingen van de natuur: mijn ademhaling en het kloppen van mijn hart. Ik gebruik graag het Chinese begrip ‘Tao of Dao’, dat mooi aansluit bij zen, want zen is in China ontstaan. Je kunt het zien als een mengeling van het Chinese taoïsme en het boeddhisme uit India. En als ik dan het volgende lees, wordt ik heel gelukkig.
“De eeuwige Tao kan niet in woorden worden uitgedrukt. De eeuwige naam kan niet worden genoemd. Het niets: een naam voor de herkomst van de tienduizend dingen. Het iets: een naam voor de moeder van de tienduizend dingen.
Waarlijk: voor immer bevrijd van begeerte, mag je het mysterie aanschouwen. Blijf je altijd vol verlangens, dan zie je slechts wat je beoogt.”
(blz 23 . Lao Zi, Het boek van de Tao en de innerlijke kracht. Kristoffer Schipper. 2015)
En zo bezien is de uitspraak ‘zen is ten diepste religieus’ wellicht vooral een verlangen. En dit verlangen maakt dat ik slechts zie wat ik beoog. Daarom, bevrijd jezelf van begeerte en aanschouw het mysterie.
donderdag 2 april 2020