Jazeker, zen heeft een doel en Boeddhisme ook. De vraag is niet zo zeer of er doelen zijn, maar meer hoe we in het zenboeddhisme met doelen omgaan. Vooral dit laatste wordt vaak niet goed begrepen en kan leiden tot verwarring. In dit stukje wil ik eerst laten zien dat er doelen zijn en daarna hoe we met deze doelen omgaan.
Het ultieme doel
Boeddha stelde vast dat ons leven een lijden veroorzaakt en dat deze ‘ziekte’ van lijden aan het bestaan verschillende oorzaken heeft. Zijn doel is om dit lijden te verlichten en hiervoor geeft hij aanwijzingen, de weg naar Nirvana. Tenslotte laat hij een manier van leven zien waarin je een bevrijd bestaan kunt hebben, los van al het lijden dat er is. Maar niet zonder lijden! Lijden is een gegeven. Maar er is wel een bevrijd bestaan waarin je beter om kunt gaan met het gegeven dat jouw leven en ieder ander leven niet zonder slag of stoot verloopt. Gelijkmoedigheid (Upekkha) noemt de Boeddha dat: het gelijkmoedig aanvaarden van voor- en tegenspoed.
Ons bestaan, onze menselijke conditie, is tragisch, niet alleen omdat alles voorbij gaat en niets blijft, maar vooral ook omdat we ons daar bewust van zijn. Anderzijds is dit bewustzijn ook de oplossing voor het probleem. Ons bewustzijn is niet alleen de hel, maar ook de hemel.
Verlichting/bevrijding is daarom een doel. Mijn leven lichter maken. Mijzelf bevrijden van beperkende gedachten. Ik kan mijzelf laten bepalen door mijn angsten, maar ik kan ook besluiten om dit niet te doen. Ik kan persoonlijke doelen stellen. Dat is ook nodig want iets leren zonder doelen te stellen is moeilijk. Ik wil mij immers iets eigen maken, iets belichamen. Dat kan op verschillende manieren: stapsgewijs en ontvankelijk zijn.
Verlichting kan ik stap voor stap dichterbij brengen, maar verlichting ervaren kan ik niet oefenen, dat is iets wat mij overkomt. Maar ik kan wel randvoorwaarden scheppen: zitten in volledige openheid en ontvankelijkheid. Dit noemen we geleidelijke en plotselinge verlichting. Zen is de school van de plotselinge verlichting, de school van zitten en ervaren, een mystieke weg. Maar dit betekent niet, dat er niets te doen is. Integendeel! Hoe ik het doel ook benader, er is een inspanning nodig. Zelfs als ik ervan uit ga dat ik verlicht word geboren, dan nog is er een inspanning nodig om mij dit gedurende mijn leven te realiseren.
Hoe ga ik met dit doel aan de slag?
Er zijn verschillende wegen die naar Rome of liever bevrijding leiden.
- Vasthouden en loslaten
Hierin speelt de ervaring een belangrijke rol. Hard werken en hard proberen brengt niet altijd het gewenste resultaat. Het loslaten van doelen kan dan behulpzaam zijn. Het gaat om het vinden van een ontspanning in de inspanning. Met sporten wordt dit heel duidelijk. Als je hardloopt of fietst heb je de neiging om dit met heel veel kracht te doen. Maar dit houd je niet lang vol. Forceren helpt niet. Als je op je pedalen trapt moet je je niet richten op de kracht in je benen, maar op het soepel rond laten draaien van je benen. En zo gaat het met veel dingen die je doet. Als je bij zen de bel wil laten klinken, moet je niet op de bel slaan, maar, zoals een monnik het bij Thich Nath Han zo mooi zei, de bel uitnodigen zich te laten horen.
Ook in de oefening van zazen gaat het om vasthouden en loslaten. We bouwen onze houding heel zorgvuldig op en zitten in deze houding, maar met ontspanning, met het loslaten van de kramp op precies in deze houding te blijven zitten. Het gaat dus om ontspannen in de houding zitten, zonder krampachtigheid. Zo is het een mooie metafoor voor je leven: jezelf ontspannen inspannen.
In de beschrijving van het voorafgaande zie je al dat er een doel is – lopen, fietsen, zitten- en dat er ontspannen met dit doel wordt omgegaan. Dit kan echter pas als je een doel hebt. Het gaat dus vooral om het omgaan met je doel. Kijk hiervoor naar de schipper op zijn boot. Hoe houdt hij zijn boot op koers? Door te schipperen! Met het roer een beetje naar links, een beetje naar rechts, een beetje naar links, een beetje naar rechts, enzovoort.
- Doen door niet iets te doen: wu wei
Hier is het Chinese Taoïsme van grote invloed in zen. De Taoïsten spreken van Wu Wei: doen zonder iets nadrukkelijk te doen. Het misverstand hier is dat dit uitgangspunt vaak wordt uitgelegd als niets doen en geen enkel doel nastreven. Maar daar gaat dus precies NIET over. Het gaat over hoe je iets doet, hoe je iets aanpakt. Even een voorbeeld: ooit wandelde ik op Corsica en wilde ik graag naar een bepaalde berg toe. Ik had dus duidelijk een doel, maar het lopen was zwaar. Mijn manier om het lopen vol te houden was om afwisselend en naar de top van de berg (mijn doel), en alleen maar naar beneden, maar mijn lopende benen te kijken. Op die manier wist ik waarvoor ik liep en tegelijkertijd liep ook alleen maar om het lopen, zonder enig doel.
Deze manier van doen, door iets niet heel nadrukkelijk te doen, kun je gebruiken bij vrijwel alles wat je doet. Begin bijvoorbeeld in de keuken. Zorg bij het snijden dat je messen scherp zijn en laat de messen het werk doen. Als je dan een broodje snijdt, duw je het mes niet door het brood heen, maar je beweegt ontspannen het mes en als vanzelf snijdt het mes zich door het brood heen. Zo gaat het ook met groente snijden en alles wat je snijdt. Het taoïstische verhaal wat hierbij hoort is het verhaal van de slager wiens mes nooit bot werd omdat hij de kunst van het snijden verstond.
Op dezelfde manier is ‘geven’ een onnadrukkelijk geven en ‘helpen’ een onnadrukkelijk helpen. Heel gewoon, heel onopvallend, heel praktisch en heel doeltreffend. Samenvattend gaat het om gewoon DOEN en GEWOON doen.
- Hoe leer ik dit? Het drie stappen plan: leren, toepassen en los laten
Stap 1.
Verlichting en bevrijding leren kennen. Onderzoek dit bij jezelf zodat je weet waar het over gaat. Werkwoorden: kijken, onderzoeken en beschouwen. Verwerf inzicht in hoe dingen werken!
Stap 2.
Oefenen met wat je weet. Je leert jezelf kennen. Doe wat met deze zelfkennis! Stel doelen. Leer af wat niet van pas komt, leer aan wat je goed kunt gebruiken. Pas inzichten toe.
Stap 3.
Laat alles wat je weet en kent los. Bevrijd jezelf van alle ballast en leef. Leef!
In de zen wordt dit driestappenplan als volgt omschreven. Als beginner kijk je naar een berg en zie niets bijzonders. Je zegt: “Oh ja, een berg.” Ben je eenmaal bedreven in zen dan heb je geleerd dat geen berg hetzelfde is. Iedere berg is heel bijzonder en uniek. Niets is wat het lijkt te zijn en dat weet je. Zo stap je heel aandachtig en behoedzaam door de wereld. Je identificeert je met elke berg. Je zegt: “Die berg dat ben ik!” Tenslotte gaat ook deze fase in de zenbeoefening voorbij en kun je dit alles loslaten. Dan is een berg weer gewoon een berg. Niets bijzonders.
woensdag 9 september 2020