Geen mens is een eiland (en ook weer wel)

In deze dagen van het coronavirus trekken veel mensen zich, al dan niet gedwongen door het virus, terug in huis. Thuisquarantaine is een begrip van deze tijd. Je isoleren en afsluiten van de buitenwereld om te voorkomen dat je wordt besmet of juist om te voorkomen dat je iemand besmet. Alleen zijn met jezelf en eventueel je partner en andere huisgenoten. Toch is dit isolement zeer betrekkelijk, want de verworvenheden van internet zorgen er voor dat iedereen met iedereen in contact blijft. Ik denk dat de ramp, even los gezien van het gegeven dat corona een heel akelig virus is, groter zou zijn als al onze communicatiemogelijkheden zouden uitvallen en we waren aangewezen op een praatje met de buren, geruchten en een enkel briefje bezorgd door de postduif. Toch heeft dit alles niets te maken met de begrippen afgescheidenheid en vervreemding. In tegendeel, ook deze crisis zorgt voor verbinding en elkaar weer opzoeken, al is het maar via internet. In tegenstelling tot isolatie zijn afgescheidenheid en vervreemding  gevoelens die los staan van het gegeven of je veel mensen kent en of vaak mensen tegenkomt. Het is een bekend gegeven dat men zich tussen een massa mensen heel erg alleen en afgescheiden kan voelen.

Afgescheidenheid (en de vervreemding die daarmee gepaard kan gaan), is een gevoel dat in ons zelf zit en los staat van de mensen om ons heen. Het is een gevoel dat bij onze menselijke conditie hoort, bij het gegeven dat we allemaal, stuk voor stuk, een unieke expressie zijn van het leven op aarde. Het is een aangeboren individualiteit. Het voordeel hiervan is dat we allemaal unieke eigen mogelijkheden en onmogelijkheden hebben en daarbij behorende kansen om onszelf te ontwikkelen. Het nadeel is dat iedereen op zijn eigen unieke manier op zichzelf bestaat en afgescheiden is van alle anderen. Zo bezien is afgescheidenheid iets wat onlosmakelijk aan ons kleeft. Anders is dat met vervreemding. Mijn aangeboren individualiteit, mijn afgescheidenheid, hoeft niet te betekenen dat ik ook vervreemd ben van de mensen om mij heen, dat ik als een vreemdeling in de wereld sta. Afgescheiden is een gegeven, maar vervreemding is een proces, dat je kunt versterken en afzwakken. Koningin Wilhelmina schreef ooit een boek over haar leven met de titel ‘Eenzaam, maar niet alleen’. Dat is waar het om gaat. Van nature zijn we allemaal afgescheiden en eenzaam, maar sociaal gezien hoeven we niet vervreemd te zijn van elkaar.

Als jongere kende ik het alleen en vervreemd zijn van mijn omgeving maar al te goed. Op een dag ontdekte ik de inhoud van een liedje van Simon & Garfunkel: I am a Rock. Ik kende het liedje al jaren, maar had nooit goed naar de tekst geluisterd. Totdat het op een dag ineens binnenkwam: ‘I am a Rock, I am an Island‘. Maar de slotzin van het liedje sloeg helemaal in als een bom ‘And a rock feels no pain and an island never cries’. Het is een wat pathetische tekst die hoort bij jong zijn, maar het verwoordde precies hoe ik me indertijd voelde.

A winter’s day

In a deep and dark December

I am alone

Gazing from my window to the streets below

On a freshly fallen silent shroud of snow

I am a rock. I am an island.

 

I’ve built walls

A fortress deep and mighty

That none may penetrate

I have no need of friendship, friendship causes pain

It’s laughter and it’s loving I disdain

I am a rock

I am an island

 

Don’t talk of love

But I’ve heard the words before

It’s sleeping in my memory

I won’t disturb the slumber of feelings that have died

If I never loved I never would have cried

I am a rock, I am an island

And a rock feels no pain

And an island never cries

Bij mij heeft de zenbeoefening dit gevoel van alleen zijn en vervreemding van mijn omgeving verzacht. Hoe dat is gegaan weet ik niet precies, maar ik weet wel dat de zenbeoefening mij geopend heeft. Het heeft er voor gezorgd dat ik mij meer deel van de wereld ben gaan voelen. Twee oefeningen kunnen daarbij een rol hebben gespeeld.

1. Zazen, zitten in zen, maakte dat ik steeds meer vertrouwd raakte met mijzelf, met mijn lijf dat precies hier en nu op dit kussentje zit. Op die manier nam de vervreemding van mijzelf af en er groeide een openheid voor mijn omgeving, de mensen om mij heen.
2. Het besef dat alles hier zit: het hele universum. Dat is precies de oefening, het zitten met het zinnetje: het hele universum zit en ademt hier. Door hiermee te oefenen ontdekte ik dat ik het universum buiten mij projecteerde, zodat het leek alsof ik er geen deel van was. Ik zag mijn vervreemding van de wereld om mij heen ineens heel scherp. En zo zag ik ook dat ik weliswaar uniek ben, maar niet een apart universum. Er ontstond het besef dat ik onderdeel ben van de wereld om mij heen. Ik ben niet alleen maar een afgescheiden eiland, maar ik ben als eiland ook deel van de wereld, door en door verbonden met iedereen om mij heen. Net als alle andere mensen!

Iemand die dat al lang geleden verwoordde was John Donne (Londen, 1572 – 1631). Hij was dichter, satiricus, advocaat en anglicaans priester en zijn werk omvat sonnetten, liefdespoëzie, religieuze gedichten, Latijnse vertalingen, epigrammen, elegieën, liederen, satirische verzen en preken. Het meest bekend is hij echter door het gedicht ‘For whom the Bell tolls’. Hierin beschrijft hij dat niemand een eiland is, maar dat we allemaal deel zijn van het geheel. Als we de doodsklok horen luiden, luidt deze klok niet alleen voor die ene dode, maar voor ons allemaal. Heel actueel in de crisis waarin we nu zitten!

No man is an island,

Entire of itself;

Every man is a piece of the continent,

A part of the main.

If a clod be washed away by the sea,

Europe is the less,

As well as if a promontory were:

As well as if a manor of thy friend’s

Or of thine own were.

Any man’s death diminishes me,

Because I am involved in mankind.

And therefore never send to know

for whom the bell tolls;

It tolls for thee.

 

Letterlijke vertaling (vertaler onbekend):

Geen mens is een eiland,

in zichzelf besloten;

elk mens is een stukje continent,

deel van het vasteland.

Als een kluit aarde wegspoelt in zee,

krimpt Europa,

of als een klip wegspoelt,

of het huis van je naaste

of dat van jou.

Elk sterfgeval neemt iets van mij weg,

omdat ik deel uitmaak van de mensheid;

vraag daarom nooit

voor wie de doodsklok luidt;

zij luidt voor jou.