Een gelaagd boek

In 1984, acht jaar nadat het boek was uitgekomen in het Nederlands, las ik Zen en de kunst van het motoronderhoud. Hoewel ik lang niet alles wat er werd geschreven begreep, raakte het boek mij diep op verschillende manieren. Het verhaal over de vader en zijn zoon op de motor reizend door de Verenigde Staten vond ik prachtig, maar nog mooier vond ik de gelaagdheid van het boek. Er stond zoveel in! Het was niet alleen een dramatisch verhaal, maar ook filosofie, het zette me aan tot denken en nog beter, tot handelen. ‘Kwaliteit’ was natuurlijk een woord dat ik wel kende, met name als tegendeel van kwantiteit, maar zoals hier over kwaliteit werd gesproken was ongekend.

Deze zomer las ik het boek opnieuw ter voorbereiding voor de zenlessen van dit najaar. Het thema ‘zen in werk’ wilde ik inleiden met mijn ervaringen met dit boek. Wat ik wilde vertellen was, dat ik door de verhandeling over kwaliteit van Robert Pirsig, de schrijver, anders in mijn werk was gaan staan, met meer oog voor kwaliteit. En niet alleen ik, alles wat ik toen las over kwaliteit was geïnspireerd door het boek ‘Zen en de kunst van het motoronderhoud’. Voor ik hier meer over zeg, volgt hier eerst mijn samenvatting van het boek uit 1984:

“Een man en zijn zoon reizen in de vakantie van Minnesota naar Californië. Zij zijn met de motor. Een reisverhaal zou je denken, waarin je van alles leest over de Verenigde Staten. Maar er is meer. De man op de motor is krankzinnig geweest en hij heeft shocktherapie gehad. Tijdens de reis wordt hij achtervolgd door zijn vroegere ik, die hij Phaedrus noemt. Naarmate de reis vordert komt Phaedrus steeds dichterbij. Tot de man op de motor weer bijna gek is. In Californië wil hij zich aanmelden bij een inrichting en zijn zoon op de trein naar huis zetten. Maar hij wordt gered door zijn zoon. ‘Hij was de werkelijke reden om uit de kliniek te komen. Het zou volkomen verkeerd zijn om hem alleen te laten opgroeien. Ook in mijn droom was hij altijd degene die probeerde de deur te openen. Ik heb hem niet gesteund, hij heeft mij gesteund!’

“Was je echt gek?”, vraagt Chris. “Nee!” Grote verbijstering, maar Chris’ ogen stralen. “Dat wist ik wel”, zegt hij.

“Het is zo anders”, zegt Chris. Hij staat op de voetsteunen van de motor. “Wat?” “Alles! Ik heb nog nooit over je schouders mee kunnen kijken!”

Dat zijn twee kanten van het verhaal: de gevolgen van de shocktherapie en de vader-zoon relatie. De derde kant is de filosofie. De man op de motor reconstrueert waar zijn vroegere persoonlijkheid gek van is geworden. Normaal zou je zeggen dat hij terugkijkt op zijn leven, maar er is een breuk, veroorzaakt door de shocktherapie. Daardoor beschrijft hij het leven van een andere persoonlijkheid: Phaedrus. Waar was hij mee bezig? Wat is er met hem misgegaan? Wie was hij? Waarom werd hij krankzinnig? Waar ging het mis met zijn werk?

Phaedrus was een hoogbegaafd iemand, een wonderkind. Eerst hield hij zich bezig met wis- en natuurkunde, maar hij stelde te veel vragen. Hij wilde de grenzen van de natuurkundige wetten verleggen. Daarom ging hij filosofie studeren. Tijdens het verhaal wordt de ontdekkingstocht door de filosofie beschreven. Phaedrus ontdekt twee werkelijkheden, de objectieve en de subjectieve, de klassieke en de romantische, èn dat die twee werkelijkheden elkaar uitsluiten in de westerse maatschappij. Hij vindt dat de twee tegenpolen een eenheid moeten vormen, zoals de werkelijkheid in het oosten wordt voorgesteld: yin en yang, licht en donker, vrouwelijk en mannelijk. Niet of-of, maar en-en.

Deze twee-eenheid wordt voortgedreven door het streven van de mens naar kwaliteit. De mensen zijn altijd op zoek naar iets beters. Maar de filosofen die Phaedrus tegenkomt prediken dichotomie: of het één of het ander. Daarom is de kunst leeg, er zit geen techniek achter en daarom is de techniek leeg, er zit geen kunst achter. (in het Grieks is technè kunst).

Phaedrus werpt zich op als Messias, als brenger van de nieuwe boodschap, als bestrijder van de leegte.  Deze rol is te zwaar. Hij bezwijkt onder de druk en hij komt los te staan van de werkelijkheid, zoals die door mensen om hem heen wordt beleefd. Elke communicatie wordt onmogelijk en zo wordt hij langzamerhand krankzinnig. Dat is het derde verhaal.

Het vierde verhaal illustreert het derde. De filosofie wordt uitgelegd aan de hand van het motoronderhoud. Om kwaliteit te kunnen leveren moet je rust hebben. Dan kun je opgaan in je werk, bijvoorbeeld het onderhouden van je motor. Dan ga je met gevoel met de motor en zijn onderdelen om. Dan zie je het onderliggende patroon van de motor en kun je storingen opsporen; werk van hoge kwaliteit afleveren. Dan verbeter je ook de kwaliteit van je leven.  Want alleen met rust in jezelf kun je je vol overgave wijden aan het oplossen van problemen: werken, leven, met interesse en een helder verstand naar een ander luisteren en met hem/haar communiceren.”